Οι Σικελικοί Εσπερινοί,  Vespri Siciliani  στα Ιταλικά, είναι η ονομασία της επανάστασης των Σικελών το 1282 ενάντια στο καθεστώς του Γάλλου βασιλιά Καρόλου Α΄ των Ανζού , ο οποίος με παπική συναίνεση είχε καταλάβει το Βασίλειο της Σικελίας το 1268 και εμφανιζόταν ως ο επίδοξος κατακτητής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Ο βασιλιάς Κάρολος Α΄ των Ανζού

Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος σε συνεργασία με τον Πέτρο Γ΄ της Αραγωνίας πιστεύεται ότι αναμείχθηκαν στη λαϊκή εξέγερση και τελικά η Σικελία πέρασε στον έλεγχο της Αραγονίας, ενώ σημαντική ήταν και η προδιάθεση των ίδιων των Σικελών να εκδιώξουν τους κυβερνήτες τους.

Η εξέγερση ονομάστηκε έτσι επειδή ξεκίνησε κατά τη διάρκεια του Εσπερινού της Δευτέρας του Πάσχα, στις 30 Μαρτίου 1282. Η ανταρσία,  ξεκίνησε από την εκκλησία του Αγίου Πνεύματος, που τότε βρισκόταν λίγο έξω από το Παλέρμο, και στη συνέχεια διαδόθηκε σε όλο το νησί. Επί δύο μήνες σφαγιάζονταν Γάλλοι στρατιώτες και κάτοικοι.

• [Η Σικελία  το μεγαλύτερο νησί στην Μεσόγειο Θάλασσα, κατοικείται τουλάχιστον από το 12.000 π.Χ.  Από το 750 π.Χ. οι Φοίνικες ίδρυσαν τρεις αποικίες και οι Έλληνες άλλες 12 ενώ οι δυο λαοί κυβέρνησαν το νησί μέχρι την εποχή που ξέσπασαν οι Σικελικοί και οι Καρχηδόνιοι Πόλεμοι. Όταν έπεσε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, τον 5ο αιώνα, τη Σικελία κυβέρνησαν διαδοχικά οι Βάνδαλοι, οι Οστρογότθοι, η Βυζαντινή αυτοκρατορία και το Εμιράτο της Σικελίας. Λίγο αργότερα την κατέκτησαν οι Νορμανδοί και δημιούργησαν το Βασίλειο της Σικελίας. Μετά τους Νορμανδούς κληρονόμησαν το νησί ο Οίκος των Χοενστάουφεν, ο Οίκος των Καπετιδών-Ανζού, η Ισπανία και ο Οίκος των Αψβούργων.  Η Σικελία κατακτήθηκε τελικά από τους Βουρβόνους μαζί με το βασίλειο της Νεαπόλεως και δημιουργήθηκε έτσι το Βασίλειο των Δύο Σικελιών. Μετά την εκστρατεία του Τζουζέπε Γκαριμπάλντι το 1860, η Σικελία συμμετείχε στην Ιταλική Ενοποίηση, δείχνοντας μέχρι σήμερα μια μοναδική κουλτούρα πολιτισμού, τεχνών, αρχιτεκτονικής και λογοτεχνίας. Εκεί και οι σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι όπως η Νεκρόπολις στην Παντάλικα, η Κοιλάδα των Ναών και ο Σελινούντας.]

Μια τεταμένη και εκρηκτική ατμόσφαιρα

Ξαναγυρίζουμε στους Σικελικούς Εσπερινούς και στο Πάσχα του 1282 που εκείνη τη χρονιά “έπεφτε” νωρίς – στις 29 Μαρτίου. Όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα το νησί της Σικελίας φαινομενικά ήταν ήρεμο. Στο λιμάνι της Μεσσήνης ήταν αγκυροβολημένη μια μεγάλη αρμάδα των Ανζού. Βασιλικοί πράκτορες, δίχως να ενδιαφέρονται για την έχθρα των σκυθρωπών χωρικών, περιόδευαν ανά το νησί και επίτασσαν όσα αποθέματα δημητριακών έβρισκαν,  συγκέντρωναν αγέλες βοοειδών και χοίρων για να εξασφαλίσουν τα τρόφιμα της εκστρατείας, καθώς και άλογα για τους ιππότες.

Κανένας από τους Γάλλους αξιωματούχους και κανένας από τους στρατιωτικούς που διοικούσαν τα σαράντα δύο φρούρια για τον έλεγχο της ενδοχώρας δεν είχε παρατηρήσει κάτι περισσότερο από τη συνηθισμένη εχθρότητα που τους έδειχναν οι υποτελείς. Μεταξύ όμως των Σικελών, οι οποίοι γιόρταζαν την Ανάσταση του Χριστού με παραδοσιακά τραγούδια και χορούς στους δρόμους, η ατμόσφαιρα ήταν τεταμένη και εκρηκτική.

Πως ξεκίνησαν όλα…

Στο ναό του Αγίου Πνεύματος, Γάλλοι αξιωματούχοι περνούν από εκεί για να λάβουν μέρος και ξεκινούν να πίνουν. Ένας λοχίας, με το όνομα  Ντρουέ, έσυρε μια νεαρή παντρεμένη γυναίκα από το πλήθος, την οποία παρενόχλησε. Αμέσως ο σύζυγός της επιτέθηκε στον Ντρουέ, πληγώνοντάς τον θανάσιμα με ένα μαχαίρι. Μόλις οι υπόλοιποι Γάλλοι επιχείρησαν να εκδικηθούν τον σύντροφό τους, το Σικελικό πλήθος κινήθηκε εναντίον τους, σκοτώνοντάς τους όλους.

Ο ναός του Αγίου Πνεύματος, Παλέρμο

Εκείνη τη στιγμή στην πόλη άρχισαν να χτυπούν οι καμπάνες, σημαίνοντας τον Εσπερινό της Δευτέρας του Πάσχα. Από τους Γάλλους που ήταν στην εκκλησία δεν επέζησε ούτε ένας. Ευθύς οι δρόμοι γέμισαν με οργισμένους κατοίκους, που κραύγαζαν “Moranu li Francisi”, που στα σικελικά σημαίνει “Θάνατος στους Γάλλους”. Όρμησαν στα πανδοχεία όπου σύχναζαν  και στα σπίτια όπου κατοικούσαν δίχως να λυπηθούν κανέναν, ούτε άνδρα ούτε γυναίκα ή παιδί. Σικελές κοπέλες που είχαν παντρευτεί Γάλλους, χάθηκαν μαζί με τους άνδρες τους.

Οι διαδηλωτές μπήκαν στα μοναστήρια των Δομινικανών και των Φραγκισκανών, άρπαξαν όλους τους ξένους μοναχούς και τους διέταξαν να προφέρουν τη λέξη «τσιτσιρί», της οποίας τον ήχο δεν μπορούσαν ποτέ να προφέρουν σωστά οι γαλλόφωνοι. Όποιον αποτύχαινε στη δοκιμή, τον σκότωναν.

Francesco Hay.Ζωγραφιά με θέμα τους Σικελικούς Εσπερινούς

Όλη την εβδομάδα έφθαναν ειδήσεις για εξεγέρσεις και σφαγές Γάλλων. Η πρώτη πόλη που ακολούθησε το παράδειγμα του Παλέρμο ήταν το Κορλεόνε, είκοσι μίλια νοτιότερα. Μετά τη σφαγή των Γάλλων, κι αυτή η πόλη αυτοανακηρύχθηκε Κοινότητα. Λίγους μήνες αργότερα, στις 30 Αυγούστου του 1282, η μεγάλη στρατιά από την Αραγωνία με τον Βασιλιά επικεφαλής, αποβιβαζόταν στο Τράπανι. Η επανάσταση της Σικελίας ήταν πλέον ένας ευρωπαϊκός πόλεμος.

Τζιουζέπε Βέρντι και “Σικελικοί Εσπερινοί”

Ο Σικελικός Εσπερινός κατατάσσεται στις “πατριωτικές”  όπερες του Βέρντι μαζί με τις “Ναμπούκο”  και “Οι Λομβαρδοί” και χαρακτηρίζεται ως Grande Opera, όρος που χρησιμοποιείται  για έργα τεσσάρων ή πέντε πράξεων, πλούσιες σε πρόσωπα και πλοκή και με μεγάλη, συνήθως, διάρκεια. Ο Σικελικός Εσπερινός διαρκεί 3.5 ώρες.

Η Μαρία Κάλλας στη Σκάλα του Μιλάνο

Η Μαρία Κάλλας, το 1950 καλείται στο Μιλάνο για να αντικαταστήσει τελευταία στιγμή την κορυφαία της όπερας, την Ρενάτα Τεπάλντι στην  παράσταση Αΐντα του Βέρντι. Η ερμηνεία στον πρωταγωνιστικό ρόλο, δεν είχε την αναμενόμενη επιτυχία. Το κοινό δεν ενθουσιάστηκε και πήρε αρνητικές κριτικές. Αλλά αυτό σύντομα θα άλλαζε. Την επόμενη χρονιά καλείται ξανά να τραγουδήσει για την όπερα του Βέρντι «Σικελικός Εσπερινός». Αυτή τη φορά ήταν ένας θρίαμβος και η Μαρία γίνεται η prima donna της θρυλικής Σκάλας του Μιλάνο. Κάνει αποκλειστικό συμβόλαιο  με τη Σκάλα του Μιλάνο, και μετέχει σε παραγωγές που έμειναν αξέχαστες στην ιστορία της οπερετικής μουσικής.

Οι Σικελικοί Εσπερινοί και η “ομερτά”

Ο όρος «ομερτά»  είναι λατινικής προελεύσεως. Στην πραγματικότητα είναι ο Νόμος της σιωπής, που η παραβίασή του πρέπει να τιμωρηθεί με θάνατο. Σε συνάρτηση με το νόμο της σιωπής είναι και η σικελική παροιμία «όποιος δεν ακούει, δε βλέπει και δε μιλάει, ζει εκατό χρόνια».

Παρόλο που ο κώδικας “ομερτά” καθιερώθηκε με την εμφάνιση των πρώτων μαφιόζων, ιστορικοί τοποθετούν την ύπαρξη ενός άγραφου νόμου εντιμότητας και εχεμύθειας κατά τον 16ο αιώνα. Ήταν ένας τρόπος των πολιτών να αντιτεθούν στην καταπίεση των ξένων αποικιστών και στην ισπανική ηγεμονία, η οποία κράτησε από το 1559 έως το 1713. Για πολλούς μελετητές όμως η βάση της λέξης ξεκινά ακόμη πιο παλιά. Από τους Σικελικούς Εσπερινούς και την σιωπηλή συνεννόηση όλων των κατοίκων να αντιταχθούν στον εχθρό και τους Γάλλους.

Αργότερα και επί Μαφίας έγινε ο κώδικας αφοσίωσης και άρνησης συνεργασίας με την αστυνομία. Από τα μέλη μιας μαφιόζικης σπείρας, κανείς δεν έπρεπε να παρέχει στην αστυνομία πληροφορίες που θα βοηθούσαν στην εξιχνίαση των εγκλημάτων τους. Η μύηση  γινόταν ενώπιον των αρχηγών και κάποιων κατώτερων στελεχών της μαφίας με τον νονό να τρυπά το δάχτυλο του υποψήφιου μέλους με μια καρφίτσα. Με το αίμα του άλειφε το πρόσωπο ενός αγίου. Στη συνέχεια, ορκιζόταν αιώνια πίστη, ενώ τα μέλη της συμμορίας έκαιγαν την εικόνα και σκόρπιζαν τις στάχτες της στον αέρα. Η κίνηση αυτή συμβόλιζε τη μοίρα των προδοτών. Για να καταλάβει ένα μέλος ότι κάποιος που γνώριζε τυχαία ήταν επίσης μέλος της σπείρας, του έπιανε  κουβέντα για έναν υποτιθέμενο πόνο στο δόντι. Αν έβλεπε ότι ο συνομιλητής του ανταποκρινόταν και έδινε τις σωστές απαντήσεις, τον ρωτούσε πού και πότε άρχισε να «πονά». Στην πραγματικότητα, οι ερωτήσεις αφορούσαν το πού και πότε μυήθηκε στη μαφία….

Η αρχή του τέλους

Στην ιστορία της Μαφίας  υπάρχει το όνομα του Τομάσο Μπουσέτα, ο πρώτος αληθινός “μετανοημένος”,  αυτός δηλαδή που έσπασε την “ομερτά”. Χάρη στη συνεργασία του, ο δικαστής Τζιοβάνι Φαλκόνε, επικεφαλής της ομάδας αντι-μαφίας του Παλέρμο, θα διεισδύσει στα άδυτα της οργάνωσης και θα κλητεύσει, το 1986, σε μια μνημειώδη “maxi-δίκη”, περίπου  400 μαφιόζους!  Όμως το απόγευμα της 23^ης  Μαΐου  του 1992, ανατινάχθηκε ο αυτοκινητόδρομος που οδηγεί από το αεροδρόμιο της Πούντα Ράιζι στο Παλέρμο, κοντά στο Καπάτσι.

Βομβιστική επίθεση ενάντια στον Τζιοβάνι Φαλκόνε

Η μαφία απαντούσε έτσι, με αίμα και εκατοντάδες κιλά TNT, στον ‘Άρειο Πάγο, ο οποίος λίγους μήνες νωρίτερα είχε επικυρώσει τις ποινές της “maxi-δίκης”.  Ο δικαστής Τζοβάνι Φαλκόνε, δολοφονήθηκε στην επίθεση. Μαζί του σκοτώθηκαν και τρεις άνδρες της φρουράς του και η σύζυγός του, η Φραντσέσκα Μορβίλο, μια ισχυρή προσωπικότητα , η πρώτη και μοναδική γυναίκα δικαστής που σκοτώθηκε από τη μαφία.  Και ο Μπορσελίνο, ο έτερος εισαγγελέας  της ομάδας της αντι- μαφίας, θα σκοτωθεί από βόμβα σε αυτοκίνητο στη Via D’Amelio, κοντά στο σπίτι της μητέρας του στο Παλέρμο, λιγότερο από δύο μήνες μετά τον θάνατο του καλού φίλου Φαλκόνε.

Αυτές οι δύο δολοφονίες, που ήταν και η κορύφωση όσων προηγήθηκαν, θα ήταν η αρχή του τέλους της “ομερτά” και της Σικελικής μαφίας, αφού  ακολούθησε εκτεταμένη δημόσια κατακραυγή στην Ιταλία και μια μεγάλη καταστολή από τις Ιταλικές Αρχές. «Η Μαφία είναι ένα ανθρώπινο φαινόμενο και τοιουτοτρόπως, όπως όλα τα ανθρώπινα φαινόμενα, έχει μια αρχή και μια εξέλιξη, και επίσης θα έχει ένα τέλος». Τζοβάνι Φαλκόνε

O ΙΣΠΑΝΟΣ

Ακούστε: Maria Callas, “I vespri siciliani” του Βέρντι, https://www.youtube.com/watch?v=MlguDNlTsFA

Διαβάστε: “ Θεία Κωμωδία”,  του Δάντη, όπου ο Κάρολος Α των Ανζού, εμφανίζεται στις πύλες του καθαρτηρίου να τραγουδάει μαζί με τον μεγάλο εχθρό του Πέτρο της Αραγωνίας.

Διαβάστε: “Σικελικός Εσπερινός”,  Ισμήνη Καπάνταη , ιστορικό μυθιστόρημα, Εκδόσεις Καστανιώτη

Δείτε: “Anime Nere” (Σκοτεινές Ψυχές), Ιταλική ταινία του 2014. Η ταινία βραβεύτηκε το 2015 από την Ιταλική Ακαδημία Κινηματογράφου με 8 βραβεία David Di Donatello:  Καλύτερης Παραγωγής, Ταινίας, Σκηνοθεσίας, Σεναρίου, Φωτογραφίας, Μοντάζ, Ήχου, Τραγουδιού. Πρωταγωνιστούν ο αγνώριστος πιτσιρικάς του “Cinema Paradiso”, Marco Leonardi και ο Peppino Mazzotta  από το Il Commissario Montalbano https://www.youtube.com/watch?v=Sdpt_nxL848