Στην επιστολή διαμαρτυρίας του ελληνικού ΥΠΕΞ για την τουρκική παραβατικότητα προς τον ύπατο εκπρόσωπο της ΕΕ Ζοζέπ Μπορέλ γίνεται ειδική αναφορά στο «θεμελιώδες δικαίωμα» της χώρας μας να κάνει επίκληση του άρθρου 42.7 της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ρήτρα αμοιβαίας αλληλεγγύης).
Είναι μια αναφορά με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καίτοι το άρθρο 42 της ευρωπαϊκής Συνθήκης έχει ίσως συζητηθεί επί χρόνια πολύ περισσότερο απ’ ό,τι έχει αξιοποιηθεί στα χρονικά της Ε.Ε. Και παραμένει αμφίβολο πως, και σε ποιον βαθμό, μπορεί να αξιοποιηθεί και στο μέλλον.
Η “ρήτρα αμοιβαίας άμυνας”
Πρόκειται για το άρθρο που ορίζει ότι οι χώρες της ΕΕ πρέπει να παράσχουν “βοήθεια και συνδρομή” σε ομόλογό τους κράτος-μέλος που πλήττεται από ένοπλη επίθεση – εξ ου και είναι γνωστό επίσης ως “ρήτρα αμοιβαίας άμυνας”.
Το άρθρο 42 περιλαμβάνει τις «Διατάξεις σχετικά με την Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Αμυνας» της ΕΕ και ειδικά στην παράγραφο 7 ορίζει τα εξής:
- “Εάν ένα κράτος-μέλος δεχθεί ένοπλη επίθεση στο έδαφός του, τα άλλα κράτη-μέλη θα πρέπει να έχουν απέναντί του μια υποχρέωση βοήθειας και συνδρομής με όλα τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους, σύμφωνα με το Άρθρο 51 του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Αυτό δεν θα πρέπει να θίγει τον ειδικό χαρακτήρα της πολιτικής ασφάλειας και άμυνας ορισμένων κρατών-μελών. Οι δεσμεύσεις και η συνεργασία σε αυτό τον τομέα θα πρέπει να είναι σύμφωνες με τις δεσμεύσεις απέναντι στο ΝΑΤΟ, το οποίο, για εκείνα τα κράτη που είναι μέλη του, παραμένει το θεμέλιο της συλλογικής άμυνας και το όργανο της εφαρμογής της”.
Η ρήτρα αυτή αποτελεί, στην πράξη, αντιγραφή του άρθρου V της Συνθήκης της Δυτικοευρωπαϊκής Ένωσης και του άρθρου 5 του Βορειοατλαντικού Συμφώνου.
Είχε αρχικά ενταχθεί στη Συνταγματική Συνθήκη της ΕΕ, που τελικώς ουδέποτε υιοθετήθηκε, και εν τέλει ενσωματώθηκε ατόφια στην Συνθήκη της Λισαβώνας, σε μια εποχή μάλλον υψηλής αισιοδοξίας, και ακόμη πιο υψηλών προσδοκιών, για την πορεία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και την στενότερη ευρωπαϊκή αλληλεγγύη.
Η Γαλλία και οι τρομοκρατικές επιθέσεις του 2015
Ιστορικά, η μόνη φορά που το άρθρο 47 τέθηκε σε εφαρμογή ήταν το 2015. Το επικαλέστηκε η Γαλλία και ζήτησε την ενεργοποίησή του μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι και μετά το Μπατακλάν. Στην πράξη όμως, η ενεργοποίησή του ήταν περισσότερο συμβολική και δεν παρέχει προηγούμενο συγκρίσιμο με την τρέχουσα ελληνοτουρκική κρίση.
Η Γαλλία δεν δέχθηκε τότε επίθεση από κράτος αλλά τρομοκρατική οργάνωση. Η συνδρομή που ζήτησε δεν αφορούσε αμυντική επιχείρηση στο έδαφός της αλλά συμμετοχή στην γαλλική επιχείρηση «αντιποίνων» στην Συρία και το Ιράκ. Και, τελικώς, η όποια συνδρομή ζήτησε και έλαβε στην συνέχεια το Παρίσι ήταν σε διμερές και όχι πανευρωπαϊκό επίπεδο.
- Αρα, το ερώτημα είναι εάν, και πως μπορεί να αξιοποιηθεί το άρθρο 42.7 στην περίπτωση που το επικαλεστεί η Ελλάδα κατόπιν, ενδεχόμενης, επιθετικής κίνησης της Τουρκίας.
Το πρώτο δεδομένο είναι πως, σ’ αυτή την φάση τουλάχιστον, η Αθήνα δεν ζητά ενεργοποίηση της ρήτρας, αλλά υπενθυμίζει το δικαίωμά της να το επικαλεστεί – άρα, πρόκειται για μια υπενθύμιση προς τους ευρωπαίους εταίρους για τις, εκ συνθήκης, υποχρεώσεις τους.
Τι ορίζεται ως “επιθετική ενέργεια”
Το δεύτερο δεδομένο, όπως σημειώνεται από διπλωματικούς κύκλους, είναι πως ακριβώς η αμυντική συνδρομή συνιστά καταστατική, και όχι προαιρετική, υποχρέωση για τα κράτη-μέλη της ΕΕ.
- Το τρίτο στοιχείο είναι το νομικά πιο σύνθετο και, πολιτικά, πιο επισφαλές: Νομικά παραμένει ζητούμενο το τι ακριβώς ορίζεται ως «επιθετική ενέργεια» στο έδαφος μιας χώρας. Μπορεί αυτή η επιθετική ενέργεια να περιλαμβάνει, π.χ. και παράνομες γεωτρήσεις στην υφαλοκρηπίδα ενός κράτους-μέλους της Ε.Ε;
Πολιτικά, ακόμη κι εάν ένα κράτος – μέλος ζητήσει την ενεργοποίηση του άρθρου, είναι οι υπόλοιποι εταίροι εκείνοι που αξιολογούν και αποφασίζουν εάν πληρούνται όντως οι προϋποθέσεις εφαρμογής του. Κι εδώ, οι έως τώρα τουλάχιστον πολιτικοί «ελιγμοί» της Ε.Ε. απέναντι στον Ερντογάν δεν καθιστούν απαραιτήτως δεδομένο ότι οι εταίροι θα σπεύσουν προς αμυντική αλληλεγγύη σε μια οριακά επιθετική κίνηση της Τουρκίας.
