Του Κώστα Μποτόπουλου
Να ένα πραγματικά μεγάλο ζήτημα στο σταυροδρόμι πολιτικής και οικονομίας: μπροστά στον καλπασμό της πανδημίας (πάνω από 10.000 θάνατοι την ημέρα), ιδίως σε περιοχές εκτός Ευρώπης και Βόρειας Αμερικής, ο Αμερικανός Πρόεδρος άλλαξε ξαφνικά γνώμη, σε σχέση με πρόσφατη στάση του, και ανήγγειλε ότι η χώρα του θα υποστηρίξει την προσωρινή άρση (waiver) των όρων του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου για τα πνευματικά δικαιώματα (πατέντες) – ειδικά για τα σχετικά με την αντιμετώπιση του κορωνοϊού σκευάσματα, ώστε να ενισχυθεί η παραγωγή τους και να επιταχυνθεί η πρόσβαση σε αυτά, κυρίως εκ μέρους των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών.
Γενναία πρωτοβουλία, που αναδεικνύει ήδη τη διαφορά που κάνει ένα πρόσωπο στο τιμόνι του Λευκού Οίκου και την αυθεντικότητα του δημοκρατικού και κοινωνικού προφίλ του συγκεκριμένου προσώπου. Ωστόσο τα πράγματα δεν είναι απλά και δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με συνθηματολογία: είναι ενθαρρυντικό ότι και πολίτες και κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισμοί αντέδρασαν στην πλειοψηφία τους θετικά, ιδίως υπό την έννοια ότι δήλωσαν διαθέσιμοι να συζητήσουν σοβαρά το θέμα. Ωστόσο θα ήταν λάθος να θεωρηθεί ότι βρέθηκε οριστική λύση.
Ο πυρήνας της πρότασης
Ο πυρήνας της πρότασης, που δεν προέρχεται από την αμερικανική ηγεσία αλλά από επίσημο προ εβδομάδων διάβημα δυο χωρών, της Ινδίας και της Νότιας Αφρικής, στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, εδράζεται σε μια διπλή διαπίστωση και προσδοκά ένα διπλό όφελος.
- Η πρώτη διαπίστωση είναι ότι η πανδημία «χτυπά» εντελώς άνισα τον πλανήτη και βαθαίνει συνεχώς τις ανισότητες, καθώς η εκτύλιξη των εμβολιασμών δεν γίνεται με τον ίδιο ρυθμό αλλά με μεγάλη προτεραιότητα στις ανεπτυγμένες χώρες, που, καθόλου συμπωματικά, είναι και οι χώρες που κυρίως παράγουν τα εμβόλια.
- Η δεύτερη διαπίστωση είναι ότι υπάρχουν, και στις μη πρωτογενώς παραγωγούς χώρες, ιδίως σε εκείνες που έχουν μεγάλο εργατικό και επιστημονικό δυναμικό, δυνατότητες γρήγορης και σε μεγάλες ποσότητες παραγωγής εμβολίων, αρκεί να τους δινόταν η ήδη κατακτημένη από άλλους τεχνογνωσία.
Το συμβολικό-ηθικό-πολιτικό όφελος θα ήταν, ούτε λίγο ούτε πολύ, η «οικουμενικοποίηση» όχι μόνο των εμβολίων και, αύριο, των φαρμάκων, αλλά της μάχης ολόκληρης της ανθρωπότητας κατά της πανδημίας, που θα είχε και ως πρακτική συνέπεια την πιθανή σωτηρία, και πάντως σίγουρα τη βελτίωση των πιθανοτήτων σωτηρίας, παρά πολλών συνανθρώπων μας. Αυτό το από πρώτη όψη «win-win», δεν παύει, ωστόσο, να έχει, αν εξεταστεί σφαιρικά και ψύχραιμα, και άλλες όψεις.
Μονομερής και αιφνιδιαστική πρωτοβουλία
Το πρώτο πρόβλημα στην αμερικανική πρωτοβουλία είναι ότι υπήρξε μονομερής και αιφνιδιαστική, χωρίς συνεννόηση με άλλες χώρες και ιδίως με την Ευρωπαϊκή Ένωση –και μια «οικουμενικοποίηση» που εκδηλώνεται έτσι, και άρα με υπόνοιες πολιτικής ηγεμόνευσης, δεν ξεκινά με τους καλύτερους οιωνούς.
Αλλά και από πλευράς ουσίας, ούτε ο πλήρης παραμερισμός της έννοιας, και της προστασίας, των πνευματικών δικαιωμάτων αποτελεί θετική, ή επιθυμητή, εξέλιξη, ούτε το πρόβλημα λύνεται και ο σκοπός, δηλαδή η εξάπλωση και επιτάχυνση των εμβολισμών, επιτυγχάνεται αποκλειστικά μέσω αυτής της οδού.
Υπάρχουν πολλές κρίσιμες συνιστώσες που δεν περιέχονται στις ρήτρες προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων (ο ίδιος ο Γενικός Διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου έκανε λόγο «για μεταφορά τεχνογνωσίας αντί για παρεκκλίσεις στις πατέντες») και υπάρχουν και πολλοί άλλοι τρόποι (διεθνείς συμφωνίες, βοήθεια με εξειδικευμένο προσωπικό, δωρεάν παροχή σκευασμάτων, διεύρυνση κοινών διαδικασιών προμηθειών-joint procurement) για να βελτιωθεί πρακτικά η κατάσταση και να αμβλυνθούν οι εμβολιαστικές, και γενικότερα οι ιατροφαρμακευτικές, ανισότητες.
Το ισοζύγιο των προτεραιοτήτων και των αποτελεσμάτων
Σε τελική πάντως ανάλυση, όπως σε κάθε μεγάλο ηθικό δίλημμα, σημασία έχει το ισοζύγιο των προτεραιοτήτων και των αποτελεσμάτων. Η άποψη μου είναι ότι, ακόμα και να ισχύει ότι τα πνευματικά δικαιώματα προωθούν τον καλώς νοούμενο ανταγωνισμό, άρα την έρευνα, άρα τα επιστημονικά αποτελέσματα –και η αντιμετώπιση της πανδημίας το φανέρωσε μεγαλοπρεπώς, καθώς σφραγίστηκε, πρώτα και πάνω απ΄ όλα, από έναν θρίαμβο της επιστήμης, με την τόσο γρήγορη ανάπτυξη εμβολίων- και πάλι η σημερινή κατάσταση –μια πανδημία που όχι μόνο συνεχίζεται αλλά πλήττει ετεροβαρώς περιοχές και πληθυσμούς της γης- δικαιολογεί έκτακτα και μη μόνιμα μέτρα.
Δεν θα ήταν ούτε λογικό ούτε ηθικό, όταν επιστήμονες και κυβερνήσεις ζητούν από τους πολίτες να κάνουν ένα σωρό «θυσίες», ή περιορισμούς, σε δικαιώματα και ελευθερίες, ατομικές και συλλογικές, ενόψει της έκτακτης κατάστασης που δημιούργησε η πανδημία, να μην δέχονται ότι αυτή η κατάσταση έχει εφαρμογή και σε ζητήματα δημόσιων πολιτικών και δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των πνευματικών. Είναι βέβαιο ότι χρειάζεται συνεννόηση και συμφωνία –ας γίνει έστω και εκ των υστέρων-, ότι ενδεχόμενες παρεκκλίσεις δεν πρέπει να έχουν μόνιμο χαρακτήρα και ότι δεν πρέπει να δημιουργήσουν νέα προβλήματα.
Αλλά νομίζω ότι τώρα που τα εμβόλια έχουν ήδη δημιουργηθεί, και που οι περισσότερες από τις εταιρίες που τα έχουν εφεύρει και τα εκμεταλλεύονται έχουν ήδη προικιστεί με άφθονο δημόσιο χρήμα (μόνο στις ΗΠΑ σε έξι εταιρίες έχουν διατεθεί 12 δισεκατομμύρια δολάρια από το κράτος, ενώ η χρηματοδότηση του εμβολίου της AstraZeneca-Οξφόρδης υπήρξε κατά το 97% δημόσια), το να μοιραστούν την τεχνογνωσία τους χωρίς επιπλέον οικονομικό κέρδος, αλλά με το τεράστιο ηθικό κέρδος της σωτηρίας ζωών, όχι μόνο δεν είναι παράλογο, αλλά είναι αναγκαίο. Και υπάρχουν ασφαλώς νομικά πρόσφοροι τρόποι να επιτευχθεί χωρίς να ανατραπεί το παγκόσμιο εμπορικό δίκαιο.
Μια παρατήρηση ελληνικού ενδιαφέροντος
Και μια μικρή, ιδίως ενόψει της γενικότερης σημασίας του θέματος, παρατήρηση ελληνικού ενδιαφέροντος: γιατί άραγε έπρεπε, για μια ακόμα φορά, ένα ζήτημα γενικότερου –σε αυτήν τη περίπτωση, πραγματικά παγκόσμιου- ενδιαφέροντος να αποτελέσει αφορμή για μικροκομματική αντιπαράθεση;
Γιατί δεν μπορούσε η μεν κυβέρνηση να παραδεχθεί ότι πραγματικά είχε αντιταχθεί στην αρχική ιδέα άρσης των πατεντών, αλλά ότι δεν ήταν η μόνη (και οι ΗΠΑ, που την προτείνουν σήμερα, είδαμε ότι είχαν αρχικά αντιταχθεί), ότι υπάρχουν εμπόδια που πρέπει να ξεπεραστούν αλλά ότι θα συνταχθεί με τις αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης;
Και γιατί δεν μπόρεσε η αξιωματική αντιπολίτευση να αντισταθεί στον πειρασμό να εγκαλέσει την κυβέρνηση και να προσπαθήσει να την εμφανίσει ως ανίκανη για μια πρωτοβουλία που δεν προερχόταν από αυτήν, αντί να αρκεστεί να θυμίσει τη δική της στάση και το σταθερό της προσανατολισμό σε κάθε τι που προωθεί τη δημόσια υγεία και τη διεθνή συνεργασία; Μυστήριο.
Ή μάλλον όχι τόσο: στην ουρά για το εμβόλιο προχτές (δεν έχει μόνο μειονεκτήματα να είσαι κάποιας ηλικίας) μια μεσόκοπη κυρία διαμαρτυρόταν για τις (κατά τη γνώμη μου, σχεδόν τέλειες) συνθήκες και ένας μεσόκοπος κύριος τής απάντησε: «αν κάποτε συμφωνήσουμε έστω για το παραμικρό σε αυτή τη χώρα, θα πει πως γίναμε άλλη χώρα. Κι αυτό δεν το θέλω ούτε εγώ ούτε εσείς».
Κώστας Μποτόπουλος
