Της Anne Osborn Krueger *
Αξιοποιώντας τη γεωπολιτική θέση της Τουρκίας για να εξασφαλίσει οικονομική βοήθεια από άλλες χώρες, ο Τούρκος Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προχώρησε σε υπερβολικές δαπάνες με μια λαϊκιστική προσέγγιση προκειμένου οι Τούρκοι να τον ψηφίσουν τον Μάιο. Αλλά τώρα, η πραγματικότητα είναι σκληρή κι αδυσώπητη
Ο “γύρος του θριάμβου” του Τούρκου Προέδρου, μετά την επανεκλογή του τον περασμένο μήνα θα είναι σύντομος, επειδή η χώρα του βρίσκεται στα πρόθυρα της οικονομικής κατάρρευσης. Θυμίζουμε ότι η οικονομία της Τουρκίας βρισκόταν επίσης σε κρίση όταν το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) του Ερντογάν ανέβηκε για πρώτη φορά στην εξουσία, το 2002. Τότε, οι Τούρκοι ήθελαν σε συντριπτική πλειοψηφία, να ενταχθούν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, έτσι η κυβέρνηση του AKP, της οποίας ηγήθηκε ο Ερντογάν από το 2003 έως το 2014, όταν έγινε πρόεδρος, εφάρμοσε τις απαραίτητες οικονομικές μεταρρυθμίσεις και έκανε αίτηση για ένταξη.
Από την τεχνοκρατική ικανότητα στον αυταρχικό λαϊκισμό
Μέχρι το 2010, αυτές οι μεταρρυθμίσεις λειτουργούσαν όπως προβλεπόταν. Το κατά κεφαλήν εισόδημα είχε τριπλασιαστεί, με αποτέλεσμα η Παγκόσμια Τράπεζα να κατατάξει την Τουρκία ως χώρα με ανώτερο μεσαίο εισόδημα. Ο ρυθμός πληθωρισμού είχε πέσει σε μονοψήφιο ποσοστό από ένα υψηλότερο επίπεδο άνω του 100%, καθώς η οικονομία αναπτυσσόταν με ταχείς ρυθμούς.
Ωστόσο, παρά την πρόοδο αυτή, οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις στην ΕΕ δεν προχώρησαν. Με την προοπτική της ένταξης γρήγορα να εξασθενεί, ο Ερντογάν άρχισε να γυρίζει την πλάτη του στην Ευρώπη. Η νέα πολιτική του στρατηγική ήταν να απευθύνει έκκληση στη θρησκευτική εμμονή των Τούρκων της υπαίθρου, μια κίνηση που συνεπαγόταν μια μετάβαση από την τεχνοκρατική ικανότητα στον αυταρχικό λαϊκισμό.
Με πληθυσμό 85 εκατομμυρίων και μια γεωπολιτική γειτονιά που περιλαμβάνει την Ευρωπαϊκή Ένωση, τη Ρωσία και τη Μέση Ανατολή, ο Ερντογάν θα έπρεπε πάντα να παίζει ένα περίπλοκο διπλωματικό παιχνίδι. Αφού απέτυχε να εξασφαλίσει μια λίστα με μαχητικά αεροπλάνα κι άλλα όπλα από τις Ηνωμένες Πολιτείες, αγόρασε όπλα από τη Ρωσία. Πέρσι, βοήθησε στη σύναψη συμφωνίας με τη Ρωσία για να επιτραπούν οι αποστολές σιτηρών από λιμάνια της Ουκρανίας και συνεχίζει να εμποδίζει την είσοδο της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ, επικαλούμενος την προστασία που παρέχει η Σουηδία σε άτομα που συνδέονται με το Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν.
Τι σημαίνει η απομάκρυνσή του Ερντογάν από την ΕΕ
Η απομάκρυνσή του από την ΕΕ είναι ίσως πιο ευδιάκριτη στις οικονομικές πολιτικές του Ερντογάν, οι οποίες γίνονται όλο και πιο ανορθόδοξες και ασταθείς. Για να χρηματοδοτήσει φιλόδοξα έργα υποδομής – συμπεριλαμβανομένης μιας τρίτης γέφυρας στον Βόσπορο, ενός νέου καναλιού, ενός νέου αεροδρομίου και ενός προεδρικού μεγάρου με περισσότερα από χίλια δωμάτια – ο Ερντογάν βασιζόταν όλο και περισσότερο στις εισροές κεφαλαίων για να αντισταθμίσει τα αυξανόμενα ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών της Τουρκίας. Στη συνέχεια, καθώς ο πληθωρισμός αυξανόταν, επέμεινε ότι τα επιτόκια πρέπει να μειωθούν – το ακριβώς αντίθετο από την πάγια πρακτική των κεντρικών τραπεζών (για να μην αναφέρουμε την οικονομική κοινή λογική).
Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι αυτό προκάλεσε κατακόρυφη πτώση της ισοτιμίας της λίρας, κάτι που ο Ερντογάν ήλπιζε ότι θα ενθάρρυνε την ανάπτυξη των εξαγωγών. Τελικά, μετά από πέντε χρόνια υποτίμησης της λίρας, προσπάθησε να σταματήσει την πτώση σε μια ανεπιτυχή προσπάθεια να αντισταθμίσει τον πληθωρισμό.Στις αρχές του 2022, η οικονομική κατάσταση της Τουρκίας ήταν ήδη δεινή. Ο πληθωρισμός είχε αυξηθεί σε τριψήφια νούμερα, η συναλλαγματική ισοτιμία είχε υπερτιμηθεί σοβαρά και το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών αυξανόταν γρήγορα – και όλα αυτά οφείλονταν σε αυτό που ο Economist αποκάλεσε την «οικονομία βουντού» του Ερντογάν
Οράματα, εμμονές και ερασιτεχνισμοί
Πιστεύοντας διακαώς ότι ο πληθωρισμός θα μπορούσε να τιθασευτεί με μειώσεις των επιτοκίων, ο Ερντογάν έχει αλλάξει τέσσερις διοικητές κεντρικών τραπεζών σε τόσα χρόνια. Κατόπιν καθοδήγησής του, εφαρμόστηκαν ειδικά μέτρα για την προσέλκυση ξένων κεφαλαίων με τα οποία θα χρηματοδοτούσε τα φιλόδοξα προγράμματα δαπανών του. Μεταξύ αυτών ήταν μια δημόσια δέσμευση ότι οι Τούρκοι που είχαν τραπεζικές καταθέσεις σε λίρες θα αποζημιωνόταν για οποιαδήποτε υποτίμηση μεγαλύτερη από το επιτόκιο. Μέχρι τις αρχές του 2023, τέτοιες καταθέσεις ανήλθαν σε περίπου 125 δισεκατομμύρια δολάρια – περίπου το ένα έβδομο του ΑΕΠ της Τουρκίας το 2022.
Σαν να μην ήταν αρκετά επαχθής αυτή η δαπάνη, η κυβέρνηση υιοθέτησε επίσης μια σειρά από κακές πολιτικές ενόψει των προεδρικών εκλογών του Μαΐου. Οι δημόσιες δαπάνες αυξήθηκαν και ο κατώτατος μισθός αυξήθηκε επίσης κατά 55%. Οι Τούρκοι έλαβαν δωρεάν φυσικό αέριο αξίας ενός μηνός κι άλλα πολλά. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο πληθωρισμός έφτασε σε ετήσια βάση σχεδόν στο 100% και βασικά καταναλωτικά αγαθά – όπως το (επιδοτούμενο) ψωμί – φέρονται να είναι σε έλλειψη.
Στη συνέχεια, υπήρξε ο σεισμός των 7,8 Ρίχτερ στη νοτιοανατολική Τουρκία στις αρχές Φεβρουαρίου, ο οποίος σκότωσε περισσότερους από 55.000 ανθρώπους και κατέστρεψε κατοικίες, δρόμους και άλλες υποδομές. Οι πόροι που απαιτούνται για την ανάκαμψη και την ανοικοδόμηση θα είχαν πιέσει ακόμη και μια κυβέρνηση της οποίας τα οικονομικά ήταν σε καλό επίπεδο.
Η Σαουδική Αραβία έβαλε πλάτη
Στην πραγματικότητα, ο μόνος λόγος που η τουρκική οικονομία δεν βρισκόταν ήδη σε πλήρη κρίση πολύ πριν από τις εκλογές είναι ότι ο Ερντογάν κατάφερε να εξασφαλίσει οικονομική υποστήριξη από άλλες χώρες, κυρίως τη Σαουδική Αραβία. Αξιοποιώντας τη γεωπολιτική θέση της Τουρκίας, μπόρεσε να διατηρήσει τις υπερβολικές του δαπάνες μέχρι να ψηφίσουν οι Τούρκοι. Τώρα όμως που κέρδισε άλλη μια θητεία, πλησιάζει ένας οικονομικός απολογισμός, εκτός κι αν άλλες χώρες είναι πρόθυμες να συνεχίσουν να χρηματοδοτούν τις υπερβολικές κρατικές δαπάνες της Τουρκίας (και τις αντιπαραγωγικές πολιτικές επιτοκίων), οπότε θα χρειαστεί να προβεί σε σοβαρές μεταρρυθμίσεις. Διαφορετικά, η Τουρκία θα χάσει την πρόσβαση στις διεθνείς κεφαλαιαγορές και οι οικονομικές της προοπτικές θα είναι καταστροφικές.
Ο Ερντογάν έχει ήδη διορίσει νέο υπουργό Οικονομικών και διοικητή της κεντρικής τράπεζας, οι οποίοι χαίρουν μεγάλου σεβασμού. Εάν η νέα κυβέρνηση προβεί σε μια σειρά πολιτικών μεταρρυθμίσεων, όπως την επαρκή αύξηση των επιτοκίων, την υποτίμηση της λίρας και της υιοθέτηση ενός ρεαλιστικού προϋπολογισμού – θα μπορούσε να αποφύγει μια κατάρρευση και να στραφεί σε μια πιο βιώσιμη αναπτυξιακή πορεία. Αλλά η επιτυχία θα συνεπαγόταν επώδυνες προσαρμογές.Εάν η νέα κυβέρνηση δεν αντιμετωπίσει τα υποκείμενα ζητήματα ή δεν λάβει περαιτέρω χρηματοδότηση από φιλικές χώρες, μια επερχόμενη κρίση θα είναι αναπόφευκτη. Αυτό θα ήταν μια ακόμη μεγάλη τραγωδία για την Τουρκία και μια ακόμη μεγαλύτερη πρόκληση για την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο.
——–
(*) Η Anne O. Krueger, είναι πρώην επικεφαλής οικονομολόγος της Παγκόσμιας Τράπεζας και πρώην επικεφαλής αναπληρώτρια διευθύνουσα σύμβουλος του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, κατέχει τη θέση της Ανώτερης Επιστημονικής Καθηγήτριας Διεθνών Οικονομικών στη Σχολή Προηγμένων Διεθνών Σπουδών του Πανεπιστημίου Johns Hopkins και είναι ανώτερη συνεργάτης στο Κέντρο Διεθνούς Ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ.
