Tου Andrew Hammond (*)
Ένα από τα καθοριστικά χαρακτηριστικά της Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή του 2023, COP28, στο Ντουμπάι, ήταν η ταχέως αυξανόμενη επιρροή του λεγόμενου Παγκόσμιου Νότου. Αυτό αντικατοπτρίζεται στα θέματα που συζητήθηκαν και στις συμφωνίες που έγιναν, συμπεριλαμβανομένης μιας συμφωνίας-ορόσημο για τις “απώλειες και τις ζημίες” κατά την εναρκτήρια ημέρα της συνόδου κορυφής.
Ενώ η έννοια του Παγκόσμιου Νότου χρονολογείται από τη δεκαετία του 1960, η χρήση του όρου έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, μεταξύ άλλων μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και τώρα κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης στη Γάζα μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς.Υπήρξε μεγάλη συζήτηση σχετικά με την αντίληψη πολλών εθνών του Παγκόσμιου Νότου ότι η Δύση αντιλαμβάνεται με δύο μέτρα και δύο σταθμά την ηθική κραυγή διαμαρτυρίας της Δύσης για τις ενέργειες της Μόσχας, ενώ δηλώνει σθεναρή υποστήριξη για τη στρατιωτική επίθεση του Ισραήλ μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της Χαμάς τον Οκτώβριο, παρά τις χιλιάδες θύματα μεταξύ αθώων Παλαιστινίων.
Η σημασία της ταυτότητας του Παγκόσμιου Νότου
Η σημασία της ταυτότητας του Παγκόσμιου Νότου, την οποία ορισμένοι έχουν συγκρίνει με την άνοδο του Κινήματος των Αδεσμεύτων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, έχει αυξηθεί, ενώ, συγκριτικά, άλλοι πιο οικονομικά προσδιορισμένοι όροι για να περιγράψουν αυτό το μπλοκ εθνών, όπως οι “αναδυόμενες αγορές”, φαίνεται να έχουν μειωθεί σε χρήση.
Η έννοια του Παγκόσμιου Νότου είναι ένας πιο πολιτικά φορτισμένος όρος, ο οποίος συχνά ορίζεται από την αντιληπτή άδικη φύση της υπάρχουσας παγκόσμιας τάξης και τη συνεχιζόμενη υπεροχή της Δύσης ή του Παγκόσμιου Βορρά.Εκτός των διεθνών συνόδων κορυφής για το κλίμα, τον τελευταίο καιρό η αυξανόμενη δύναμη του Παγκόσμιου Νότου έχει επίσης εκδηλωθεί σε πολύ ευρύτερες παγκόσμιες συζητήσεις. Σε αυτές περιλαμβάνεται το ζήτημα του πολέμου στην Ουκρανία, όπου μεγάλο μέρος του Παγκόσμιου Νότου δεν αντιλαμβάνεται τη σύγκρουση με τους ίδιους αυστηρούς ηθικούς όρους όπως η Δύση και, ως εκ τούτου, παραμένει δημόσια αδέσμευτο με καμία από τις δύο πλευρές.
Ο αυξανόμενος ανταγωνισμός στον Παγκόσμιο Νότο
Μια τέτοια μη συμπαράταξη έχει σημαντική απήχηση για πολλές χώρες στην Αφρική, την Ασία, τη Μέση Ανατολή και τη Λατινική Αμερική, όχι μόνο επειδή ένας μεγάλος αριθμός εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το εμπόριο, τη βοήθεια, τις επενδύσεις ή/και τις προμήθειες όπλων τόσο από τις δυτικές δυνάμεις όσο και από την Κίνα, αν όχι και τη Ρωσία.Μια άλλη δυναμική που αναδεικνύει τον πολιτικά φορτισμένο χαρακτήρα του Παγκόσμιου Νότου είναι ο αυξανόμενος ανταγωνισμός για την ηγεσία του μπλοκ. Αυτό περιλαμβάνει τις κινήσεις της Κίνας, της Ινδίας (της σημερινής προέδρου της G20) και της Βραζιλίας (της πρόσφατης προέδρου της Mercosur ή της Κοινής Αγοράς του Νότου, ενός τετραμελούς μπλοκ της Λατινικής Αμερικής που περιλαμβάνει επίσης την Αργεντινή, την Παραγουάη και την Ουρουγουάη).
Η οργανωτική ταυτότητα
Μέσα σε αυτό το εξαιρετικά δυναμικό πλαίσιο γίνονται κινήσεις για να αποκτήσει ο Παγκόσμιος Νότος μεγαλύτερη οργανωτική ταυτότητα. Βεβαίως, υπάρχουν υφιστάμενα φόρουμ που έχουν καθιερωθεί από καιρό, όπως η G77, η οποία ιδρύθηκε κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο το 1964 για να προωθήσει μια πιο δίκαιη παγκόσμια τάξη πραγμάτων μπροστά στις τεράστιες οικονομικές ανισότητες που εξακολουθούν να προκαλούν αυξημένη παγκόσμια ανησυχία.
Ωστόσο, θεωρείται ευρέως ότι το G77 έχει ξεπεραστεί από τα BRICS ως το κορυφαίο φόρουμ για τον Παγκόσμιο Νότο. Το αυξανόμενο κύρος της συμμαχίας BRICS – η οποία περιλαμβάνει σήμερα τη Βραζιλία, τη Ρωσία, την Ινδία, την Κίνα και τη Νότια Αφρική – ήταν εμφανές κατά τη διάρκεια της πιο πρόσφατης ετήσιας συνόδου κορυφής της, τον Αύγουστο, όταν αποκάλυψε ότι είχε λάβει περισσότερα από 20 επίσημα αιτήματα από άλλα έθνη του Παγκόσμιου Νότου να ενταχθούν στην ομάδα, και περισσότερα από 20 ανεπίσημα.
Η προσθήκη έξι νέων εθνών
Αυτό οδήγησε το μπλοκ των πέντε χωρών να προσκαλέσει αμέσως έξι χώρες, προσεκτικά επιλεγμένες γεωγραφικά και πολιτικά, να συμμετάσχουν: Η Σαουδική Αραβία, η Αργεντινή, η Αίγυπτος, η Αιθιοπία, το Ιράν και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Αυτά τα έξι έθνη θα αυξήσουν σημαντικά την επιρροή του μπλοκ, συλλογικά, αντιπροσωπεύοντας περίπου το 30% του παγκόσμιου ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος καθώς και περισσότερο από το 40% της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου.
Παρά την οικονομική αυτή ισχύ, τα έθνη των BRICS προσπάθησαν τα τελευταία χρόνια να δώσουν έμφαση στην πολιτική τους συνεργασία, οδηγώντας ορισμένους στη Δύση να ανησυχούν ότι η ομάδα θα μετατραπεί σε ένα αντιδυτικό κλαμπ, όχι μόνο επειδή η Κίνα και η Ρωσία (και σύντομα το Ιράν) είναι μεταξύ των μελών.
Σημαντικές οι εντάσεις στο εσωτερικό της ομάδας
Στην πραγματικότητα, υπάρχουν σημαντικές εντάσεις στο εσωτερικό της ομάδας. Πάρτε για παράδειγμα την Ινδία και την Κίνα, οι οποίες έχουν μακροχρόνιες διαφωνίες για συνοριακά ζητήματα. Η Ινδία είναι επίσης μέλος της ομάδας των τεσσάρων δυνάμεων, μαζί με τις ΗΠΑ, την Ιαπωνία και την Αυστραλία, η οποία θεωρείται αντι-κινεζική. Πιο πρόσφατα, το Νέο Δελχί και το Πεκίνο διαφώνησαν σχετικά με τη σύγκρουση στη Γάζα, με το πρώτο να υιοθετεί μια πολύ πιο φιλοϊσραηλινή άποψη από το δεύτερο.
Δεδομένης της τεράστιας οικονομίας της, η Κίνα υπό τον πρόεδρο Σι Τζινπίνγκ θεωρεί τον εαυτό της ως τον φυσικό ηγέτη του Παγκόσμιου Νότου γενικά και των BRICS ειδικότερα. Συνεπώς, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ευνοεί την ταχεία επέκταση του μπλοκ σε μια προσπάθεια να δημιουργήσει μια λέσχη φιλική προς το Πεκίνο. Ωστόσο, η Ινδία και η Βραζιλία έχουν επίσης εκκολαπτόμενα ηγετικά διαπιστευτήρια στον Νότο, παρά την πιο προσεκτική προσέγγισή τους στην επέκταση των BRICS σε σύγκριση με την Κίνα.
Ο Ναρέντρα Μόντι, ο ρόλος της Ινδίας και η Βραζιλία
Ο πρωθυπουργός Ναρέντρα Μόντι – του οποίου το κόμμα Bharatiya Janata, σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, αναμένεται να κερδίσει μια τρίτη θητεία στις γενικές εκλογές της Ινδίας το επόμενο έτος – έχει αξιοποιήσει τη θέση του ως νυν πρόεδρος της G20 για να προβάλλει την παγκόσμια ηγεσία της Ινδίας.
Μέρος του λόγου για τον οποίο το Νέο Δελχί πιστεύει ότι έχει τόσο ισχυρές αξιώσεις για την ηγεσία του Παγκόσμιου Νότου είναι ότι πολλοί δημογράφοι πιστεύουν ότι η χώρα μπορεί πλέον να έχει τον μεγαλύτερο πληθυσμό στον κόσμο, αφού ξεπέρασε φέτος την Κίνα.
Ο Μόντι δήλωσε κατά τη διάρκεια της συνόδου κορυφής της G20 το 2023 ότι η χώρα του “γίνεται η φωνή του Παγκόσμιου Νότου”. Τον Ιανουάριο μάλιστα φιλοξένησε μια εικονική “Σύνοδο Κορυφής της Φωνής του Παγκόσμιου Νότου” στην οποία συμμετείχαν 125 χώρες – αλλά όχι οι περιφερειακοί αντίπαλοι Κίνα και Πακιστάν.
Οι φιλοδοξίες της Βραζιλίας για την ηγεσία του Παγκόσμιου Νότου ήρθαν κατά τη διάρκεια της δεύτερης προεδρικής θητείας του Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα. Η χώρα του θα αναλάβει την προεδρία της G20 από την Ινδία τον Ιανουάριο, και ο Λούλα θέλει να χρησιμοποιήσει αυτή την ισχυρή πλατφόρμα για να προβάλει περαιτέρω την επιστροφή του έθνους του στη διεθνή σκηνή μετά από χρόνια αυτοπροκαλούμενης διεθνούς απομόνωσης.
Όλα αυτά μαζί αναδεικνύουν τους πολλούς τρόπους με τους οποίους η πολιτική βρίσκεται στο προσκήνιο της αυξημένης χρήσης του χαρακτηρισμού “Παγκόσμιος Νότος”.Καθώς οι τεκτονικές πλάκες των διεθνών σχέσεων μετατοπίζονται περαιτέρω, σε ένα όλο και πιο πολυπολικό ανταγωνιστικό τοπίο, η τάση αυτή μπορεί κάλλιστα να συνεχιστεί με γοργούς ρυθμούς στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 2020.
(*) Ο Andrew Hammond είναι συνεργάτης του LSE IDEAS στο London School of Economics.
